Στη βόρεια συνοικία του Cannaregio της Βενετίας, εκεί όπου η μπουγάδα αιωρείται πάνω από τα κεφάλια των περαστικών, τα στενά δρομάκια είναι γεμάτα χρυσό.
Κυριολεκτικά: υπάρχει μια λάμψη στα παράθυρα, και κηλίδες χρυσού φτερουγίζουν στον αέρα, κάτι σαν νεραϊδόσκονη. Αυτά προέρχονται από τα εργαστήρια του Mario Berta, ενός τεχνίτη και χρυσοχόου, του τελευταίου που λειτουργεί ακόμη στη Βενετία.
Η οικογένεια διευθύνει το εργαστήριο, που κάποτε ήταν το σπίτι του Tiziano Vecelli (γνωστού ως ζωγράφου Τιτσιάνο), από το 1926. Ο λεπτός χρυσός τους διακοσμεί τις λάμπες στη Βασιλική του Αγίου Μάρκου και λάμπει στον άγγελο που την εποπτεύει από το καμπαναριό. Επίσης, χρυσώνει τις διακοσμήσεις των ξενοδοχείων και των κοσμηματοπωλείων της πόλης.
«Δουλεύουμε ακόμη με τα μηχανήματα, τα γραφεία και τις καρέκλες που ήταν τα πρωτότυπα», λέει στην Telegraph η Eleonora, κόρη του Marino Menegazzo και της συζύγου του, Sabrina Berta, που διευθύνουν αυτή την οικογενειακή επιχείρηση, η οποία ιδρύθηκε από τον ξάδελφο του παππού της Berta.
«Δεν αφήνουμε ούτε μια σταγόνα χρυσού να πάει χαμένη», λέει η Eleonora. Και για του λόγου του αληθές όταν συναντήθηκε τον Απρίλιο με τη δημοσιογράφο της Telegraph, δούλευε ένα πολύ φιλόδοξο σχέδιο, ένα ολόχρυσο παπούτσι Gommino της Tod's από 18 καράτια, με κουτί, το οποίο θα πάρει περίοπτη θέση σε μια έκθεση αφιερωμένη στη βενετσιάνικη χειροτεχνία κατά τη διάρκεια της Μπιενάλε της Βενετίας, μαζί με την καπελοποιία, την υαλουργία και τη χαρακτική.
Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα έργο για την οικογένεια Menegazzo, καθώς είναι οι μοναδικοί εκπρόσωποι μιας βιομηχανίας που τον 18ο αιώνα αριθμούσε 300 ανταγωνιστικές επιχειρήσεις. Επιπλέον, το έργο της Tod's μπορεί να είναι το κύκνειο άσμα τους. Την περισσότερη δουλειά κάνει ο πατέρας της οικογένειας, ο Marino. Είναι 70 ετών και, καθώς δεν υπάρχουν νεότεροι μαθητευόμενοι που να ενδιαφέρονται να ανταποκριθούν στην χειρωνακτική εργασία, σχεδιάζουν να κλείσουν σύντομα την επιχείρηση. Κάτι που είναι τραγικό, γιατί αυτό που δημιουργούν είναι πραγματικά μαγευτικό.
«Όλα ξεκινούν με τον καιρό- αν έχεις μια κακή μέρα από πλευράς καιρού, μπορείς κάλλιστα να μην ξεκινήσεις», λέει η Eleonora, αναφερόμενη στην υγρασία που διέπει τη διαδικασία της χειροτεχνίας. Αν έχει πολύ υγρασία, ο χρυσός μαλακώνει και γίνεται πολύ κολλώδης για να δουλέψει- αν έχει πολύ κρύο, σκληραίνει. Τα πρώτα στάδια περιλαμβάνουν την «σύντηξη» - ράβδοι από την κοντινή Vicenza θερμαίνονται μέχρι το σημείο τήξης. Αφού ψυχθούν σε καλούπια, το πολύτιμο μέταλλο περνάει από τη «μηχανή ζυμαρικών» - μια συσκευή που τρίζει και ισοπεδώνει τον χρυσό από ένα κομμάτι 6 εκατοστών σε ένα λεπτό φύλλο μήκους 7 μέτρων. Από εκεί, η λωρίδα κόβεται με νυστέρι σε τετράγωνα των 2 εκατοστών και στοιβάζεται σε ένα μικρό πακέτο με 330 φύλλα - τα πιο φανταστικά Post-it που έχετε δει ποτέ.
Τότε αρχίζει το διασκεδαστικό κομμάτι. Ο Marino μεταφέρει την αστραφτερή στοίβα σε μια αυλή γεμάτη γλυστρίδα όπου βρίσκεται ένα μικροσκοπικό δωμάτιο εργασίας, θα τη χτυπήσει με το χέρι με ένα σφυρί πάνω σε μια πέτρινη πλάκα για να φτάσει στο επιθυμητό πλάτος. Ο ψηφιδωτός χρυσός είναι το λεπτότερο είδος και απαιτεί δύο ώρες συνεχούς χτυπήματος - ο μεθοδικός κρότος των χτυπημάτων του σφυριού είναι σχεδόν διαλογιστικός. Τα παχύτερα πλάτη μπορεί να χρειαστούν 50 λεπτά, αλλά μόλις ξεκινήσει ο Marino δεν μπορεί να σταματήσει - ο χρυσός θα συστέλλεται καθώς κρυώνει.
«Δεν έχει να κάνει με τη δύναμη, αλλά με την τεχνική», λέει η κόρη του Marino καθώς χτυπά ξανά και ξανά, χρησιμοποιώντας σφυριά βάρους από 3 έως 8 κιλά, ένα πολυτελές Thor. Ο Μαρίνο μετράει πόσο δουλειά έχει να κάνει μετρώντας κάθε χτύπημα, παρά με τον χρόνο που χρειάζεται. Μάλιστα, σε τέσσερις δεκαετίες, λέει με υπερηφάνεια, έχει σπάσει μόνο τέσσερα δάχτυλα.
Από εδώ, επιστρέφουμε στις αίθουσες εργασίας, όπου ο πεπλατυσμένος χρυσός θα κοπεί σε ακριβή τετράγωνα- η ομάδα κοπής χρυσού Sabrina και Eleonora εργάζεται με ευελιξία και, κυρίως, φυσάει σε κάθε κομμένο τετράγωνο. Το φως εδώ μέσα είναι χαμηλό για να απαλύνει τη λάμψη του φύλλου χρυσού.
Λίγα κανάλια πιο πέρα, εν τω μεταξύ, σε μια δαιδαλώδη οδό που είναι γεμάτη από τουριστικά καταστήματα, βρίσκεται άλλη μια δημιουργική ομάδα. Σε ένα εργαστήριο όπου γυαλιστερά ξύλινα κουπιά ανεβαίνουν σπειροειδώς στο ταβάνι, ο Saverio Pastor ασχολείται με ξύλινες κατασκευές. Δημιουργεί μια forcola, πάνω στο οποίο ένας γόνδολης στηρίζει τα κουπιά του, και μια εικόνα της La Serenissima, μαζί με το λιοντάρι του Αγίου Μάρκου και το πανταχού παρόν περιστέρι.
«Είναι μια διαδικασία που είναι τεχνική, λειτουργική αλλά και καλλιτεχνική και ταιριάζει πολύ καλά με τον χαρακτήρα μου», λέει ο Pastor στη βρετανική Telegraph. Είμαι ευτυχισμένος κάθε πρωί. Η εργασία με το ξύλο κάνει καλό στην ψυχή μου».
Ίδρυσε το εργαστήριό του πριν από 12 χρόνια, αφού σπούδασε κοντά στον αρχιτεχνίτη και «βασιλιά της forcola» Giuseppe Carli για να δημιουργήσει κουπιά και forcole για τις γόνδολες και τα κωπηλατικά σκάφη της Βενετίας, μια φυσική εξέλιξη από την προηγούμενη καριέρα του. «Ήμουν αστρονόμος», λέει. «Και στην αστρονομία έχουμε ένα ρητό, "Από τα αστέρια στον στάβλο». Ανακάλυψα ότι αυτό το κτίριο ήταν κάποτε στάβλος αλόγων, και μου φάνηκε φυσικό να μετακομίσω εδώ».
Γεννημένος Βενετσιάνος, πέρασε τα παιδικά του χρόνια κωπηλατώντας στη λιμνοθάλασσα της πόλης. «Υπήρξε μια εποχή που η πόλη της Βενετίας δεν αναλογιζόταν τη σημασία της», λέει, αναφερόμενος στα τερατώδη κρουαζιερόπλοια που υψώνονταν πάνω από την πόλη και αναστάτωναν το οικοσύστημα των καναλιών της. Τώρα έχουν απαγορευτεί. «Είναι μια λεπτή ισορροπία και πρέπει να θυμόμαστε τη σημασία της φύσης».
Για την έκθεση του οίκου Tod's στην Μπιενάλε, ο Pastor δημιουργεί μια εκδοχή του forcola, στην οποία η δομή εξελίσσεται σε ένα ζευγάρι χέρια που αγκαλιάζουν ένα ισχυρό κουπί - κάτι που έχει ιδιαίτερη απήχηση στο ναυπηγείο στο οποίο λαμβάνει χώρα η έκθεση. Αλλά μέρα με τη μέρα, κατασκευάζει το forcole από τεράστια κομμάτια ξυλείας που μεταφέρονται από τα Βαλκάνια. Ξεκινά με ένα τέταρτο μιας καρυδιάς, επιλέγοντας φρέσκους κορμούς και περιμένοντας τουλάχιστον δύο χρόνια για να στεγνώσουν. Μετά από αυτό, ένα «πρόχειρο κόψιμο» μειώνει τις αναλογίες, και στη συνέχεια η ξυλεία πρέπει να ωριμάσει για άλλο ένα χρόνο.
Όταν το ξύλο είναι τελικά έτοιμο, ο Pastor το σμιλεύει στο ρευστό σχήμα της forcola. Η διαδικασία θα διαρκέσει περίπου 40 ώρες, από την αρχή μέχρι το τέλος, και εργάζεται με πριόνια και εργαλεία σε φθίνοντα μεγέθη καθώς πλησιάζει στην ολοκλήρωση. Στη συνέχεια, θα τοποθετήσει το ξύλο σε μια μέγγενη και θα δουλέψει γύρω του για να σμιλέψει, να ξυρίσει και να τελειοποιήσει κάθε μέρος, σαν ζαχαροπλάστης που ζυμώνει ζύμη.
Αφού πάρει μορφή η forcola, τη γυαλίζει με γυαλόχαρτο και αφού ξεκουραστεί για αρκετές ώρες, τη λαδώνει. Μετά έρχεται «η στιγμή της Σταχτοπούτας» - η σκηνή μεταμόρφωσης κατά την οποία η forcola προσαρμόζεται σε γόνδολα. Ο Pastor μπορεί να εντοπίσει την ιδιαίτερη καμπυλότητα και τα χαρακτηριστικά των σχεδίων του καθώς περνούν από μπροστά του στο Μεγάλο Κανάλι: «Δημιουργείς κάτι που αποτελεί μέρος της ταυτότητας και της ιστορίας της πόλης για πάντα», λέει.
«Η χειροτεχνία ήταν πάντα στο επίκεντρο αυτού που κάνουμε, γι' αυτό θέλαμε να εξερευνήσουμε τι μπορεί να προσφέρει η τέχνη της Βενετίας και να το εφαρμόσουμε στα Tod's», λέει ο διευθύνων σύμβουλος της οικογενειακής εταιρείας, Diego Della Valle, ο οποίος έχει ηγηθεί άλλων πρωτοβουλιών για την πολιτιστική κληρονομιά σε όλη την Ιταλία, συμπεριλαμβανομένης της αποκατάστασης του Κολοσσαίου της Ρώμης (επιστράτευσε τον Andrea Bocelli για να εμφανιστεί εκεί όταν άνοιξε ξανά).
Τα παπούτσια της Tod's κατασκευάζονται στο χέρι στην περιοχή Marche της Ιταλίας, αλλά η χειροποίητη αριστεία είναι, όπως λέει, «μέρος της κουλτούρας μας- ποιότητα σε ό,τι κάνουμε, από το φαγητό μέχρι το σχεδιασμό και την τέχνη».
Αυτά τα εκθέματα είναι μια ευκαιρία να παρουσιαστεί η ιταλική χειροτεχνία σε ένα νέο κοινό. «Είναι σημαντικό να υποστηρίζουμε έργα που μπορεί να ανακαλύψει η νέα γενιά», λέει ο Della Valle (η Tod's λειτουργεί ένα σχολείο όπου τα παλαιότερα μέλη του εργοστασίου της μπορούν να μεταδώσουν τις γνώσεις τους στους νεοπροσληφθέντες).
Με αφορμή αυτή την έκθεση, ο κορυφαίος οίκος λάνσαρε επίσης ένα νέο παπούτσι Gommino και μια τσάντα σε χρώματα που παραπέμπουν στη Βενετία: το μπλε της λιμνοθάλασσας και, φυσικά, αυτό το πλούσιο κόκκινο του Τιτσιάνο.
