Αμέσως μετά έρχεται, ο θυμός. Όταν καταλάβω την πληροφορία, αποκτήσω επαφή με την πραγματικότητα, κάνει την εμφάνιση του ο θυμός. Θυμώνω, γι’ αυτό που μου έχει συμβεί, θυμώνω γι’ αυτό που έχασα. Ψάχνω κάπου να ρίξω τις ευθύνες, τα βάζω με όλους όσους μπορεί να εμπλέκονται στην κατάσταση αυτή έμμεσα ή άμεσα, με τον Θεό, με όσους είναι κοντά μου.
Το στάδιο αυτό μπορεί να συνοδεύεται από επιθετικότητα, υπερκινητικότητα, οργή, υπερένταση. Όλα μου φταίνε. Νιώθω μόνος μπροστά σε αυτό που μου έχει συμβεί, βιώνω αδικία. Η φράση που συχνά ακούγεται είναι: «Γιατί; Γιατί σ’ εμένα, γιατί τώρα;».
Όταν χάνω κάτι που ήταν σημαντικό ή όταν χάνω έναν άνθρωπο πολύ αγαπημένο, βρίσκομαι απότομα μπροστά σε μία άγνωστη κατάσταση, έχω χάσει τον έλεγχο της ζωής μου. Στην προσπάθεια μου να αποκτήσω ξανά κάποιον έλεγχο, στην προσπάθεια μου να νοηματοδοτήσω αυτή την καινούρια κατάσταση, να δώσω απάντηση σε αυτό το γιατί, χρειάζεται να βρω ποιος ευθύνεται γι’ αυτό. Μπορεί να γίνομαι ή να φαίνομαι παράλογος, όμως το συναίσθημα αυτό δεν συνοδεύεται από λογική και επιχειρήματα. Είναι η προσπάθεια του οργανισμού μου να απορροφήσει την πληροφορία και να μπορέσει να πάει παρακάτω.
Αυτό το στάδιο θα δώσει τη θέση του στο στάδιο της διαπραγμάτευσης ή αλλιώς παζαρέματος. Το άτομο αρχίζει να διαπραγματεύεται την πραγματικότητα σε νέους όρους. Αρχίζει να ζυγιάζει μέσα του την πληροφορία και προσπαθεί να βρει τρόπο να την κάνει πιο απαλή.
Μέσα σε αυτό το στάδιο, μπορεί να βιώνω έντονες ενοχές. Νιώθω ενοχές σκεφτόμενος όσα θα μπορούσα να έχω κάνει για να αποτρέψω την κατάσταση, όσα θα μπορούσα να έχω πει και δεν τα είπα, όσα θα ήθελα να είχα κάνει και πιθανά να μην πρόλαβα. Πιστεύω ότι θα μπορούσα να έχω προλάβει ή ορίσει την κατάσταση διαφορετικά και μου ρίχνω ευθύνες για αυτό. Περνάω από την οργή προς τους άλλους, σε ένα θυμό προς τον εαυτό μου. Από το να ρίχνω την ευθύνη αλλού, τώρα την ρίχνω όλη πάνω μου. Στην πραγματικότητα, δεν θα μπορούσα να έχω κάνει κάτι, όμως για ένα διάστημα νιώθω ότι φταίω.
Αυτό είναι μία κατάσταση παζαρέματος που συνοδεύεται με διερωτήσεις του τύπου «τι θα μπορούσα να έχω κάνει ή ακόμα και να κάνω ώστε τα πράγματα να είναι διαφορετικά».
Αν για παράδειγμα, βρίσκομαι σε ένα στάδιο όπου προετοιμάζομαι για την απώλεια κάποιου αγαπημένου προσώπου αυτό το στάδιο της διαπραγμάτευσης παίρνει μία ποιο συγκεκριμένη μορφή μέσα μου κι βρίσκομαι σε μία κατάσταση όπου προσπαθώ απεγνωσμένα να κάνω κάτι ώστε να προλάβω το μοιραίο. Π.χ. «αν του μιλάω καλά και του κάνω όλα τα χατίρια μπορεί να τα καταφέρει να ζήσει».
Μπορεί ακόμα να παζαρεύω με τα Θεό: π.χ. «Θα είμαι καλύτερος, θα αλλάξω, απλώς άσε τον να ζήσει λίγο παραπάνω».
Μετά την διαπραγμάτευση, έρχεται το στάδιο της κατάθλιψης. Έχω πολεμήσει με όλους του δυνατούς τρόπους μέσα μου, έχω θυμώσει, έχω πάρει όλη την ευθύνη, έχω παζαρέψει, έχω αρνηθεί, πλέον έχω κουραστεί και αποσύρομαι ώστε να πενθήσω πραγματικά. Παραδέχομαι την αδυναμία μου μπροστά στο αμετάκλητο, αποσύρομαι και μου επιτρέπω να πονέσω γι’ αυτό. Νιώθω το πόσο μικρός είμαι μπροστά στην απώλεια αυτή, παραδέχομαι ότι δεν μπορώ να κάνω κάτι γι’ αυτό. Δεν προσπαθώ να κάνω κάτι γι αυτό, απλώς νιώθω.
Ίσως αυτό το στάδιο να έχει μία αίσθηση ματαιότητας, σαν η ζωή να έχει χάσει τα νόημα της. Συνήθως συνοδεύεται από ακινησία, νωθρότητα, υπνηλία, πολύ χαμηλή διάθεση.
Πλέον είμαι σαν την άμμο, μπροστά στο μεγάλο κύμα. Δεν αντιστέκομαι, το αφήνω να με πάει εκεί που θέλει.
Τέλος, μετά από όλα αυτά, περνάω στο στάδιο της αποδοχής. Κάποια στιγμή η ζωή και η φλόγα της, έχει τη δύναμη να με ξυπνήσει. Σαν να ξυπνάω από λήθαργο, αρχίζω σιγά σιγά να ξαναβρίσκω την όρεξη μου. Αρχίζω να γίνομαι ευέλικτος και να προσαρμόζομαι στην καινούρια κατάσταση, προσαρμόζομαι στην καινούρια ζωή. Η απώλεια έχει συγχωνευτεί, η πληγή έχει αρχίσει να επουλώνεται κι εγώ αρχίζω να συνδέομαι ξανά με όσα έχουν μείνει και όσα μπορώ να δημιουργήσω.
Αυτά είναι τυπικά τα στάδια του πένθους και μπορούν να διαρκέσουν από μερικές μέρες μέχρι κάποια χρόνια σε ορισμένες περιπτώσεις. Τα στάδια αυτά όμως, σε καμία περίπτωση δεν είναι απόλυτα, τα όρια ανάμεσα τους δεν είναι σαφώς διακριτά και το άτομο δεν ξεπερνά ποτέ κάποια φάση οριστικά. Αυτά τα στάδια μοιάζουν περισσότερα με αναπτυξιακούς στόχους που θα χρειαστεί να πετύχω στον δικό μου χρόνο. Δεν είναι κάποια ακολουθία. Είναι καλό να τα έχουμε υπόψη μου αλλά να μην αφήνουμε να μας καθορίζουν.
Είναι συχνό να παραλείπεται κάποιο στάδιο ή να βιώνεται ετεροχρονισμένα ή ακόμα και να πηγαινοέρχομαι ανάμεσα σε αυτά. Η διαδικασία του πένθους είναι σαν να κοιτάω τον ήλιο με γυμνό μάτι, δεν μπορώ να το κάνω συνέχεια. Μπορεί να έχω περιόδους μέσα στο πένθος όπου θα νιώθω καλά, σαν να μην έχει συμβεί τίποτα. Μπορεί να φτάσω στο στάδιο της αποδοχής και μετά από καιρό να περάσω ξανά το στάδιο του θυμού.
Στην πραγματικότητα, το πένθος είναι μία ζωντανή διαδικασία που θα με ακολουθεί για όλη μου τη ζωή, θα ενεργοποιείται ξανά σε επετείους του γεγονότος ή όταν έρχομαι αντιμέτωπος με παρόμοια ερεθίσματα. Μαθαίνω να στέκομαι καλύτερα κάθε φορά και αυτό είναι το μόνο που μπορώ να κάνω στη ζωή.