Τρεις υπέροχες βόλτες στην Αθήνα -Ο Νίκος Βατόπουλος μας «ξεναγεί» στην πόλη

«Ναι, πράγματι μέσα σ΄αυτά τα τριάντα χρόνια που παρατηρώ επαγγελματικά την Αθήνα, είναι σαφές ότι η μεταβολή της πόλης χωρίζεται σε φάσεις. Είναι ενδιαφέρον να δει κανείς δύο παράλληλες μεταβολές. Από την μια η ίδια η πόλη και από την άλλη εσύ ως παρατηρητής, ως άνθρωπος που συσσωρεύει εμπειρίες. Αυτή η παράλληλη ενηλικίωση και μεταβολή παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον στην σύνθεσή της. Κι εγώ παράλληλα, ενηλικιωνόμουν πνευματικά, από την την δεκαετία του ΄80 ως σήμερα....

Στα πρώιμα χρόνια της παρατήρησής μου είχα αυτή την έγνοια για την λεγόμενη παλιά Αθήνα, ένας νοσταλγικός αναστοχασμός μετά την μεταπολίτευση, ένα κοινωνικό ρεύμα, διεθνώς. Γιατί το κρεσέντο της ανάπτυξης είχε οδηγήσει σε μια ασφυκτική κατάσταση την πόλη. Εγώ ο ίδιος το είχα βιώσει, μέσα από την οικογενειακή μου διαδρομή: Καθώς μέναμε στην Πατησίων, στο ύψος της Πλατείας Αμερικής, το 1979, οι γονείς μου αποφάσισαν να μετακομίσουμε οριστικά και μόνιμα στην Γλυφάδα. Είμαι λοιπόν κι εγώ ένα κομμάτι αυτών των μετακινήσεων του πληθυσμού». 

«Μεγάλωσα παίζοντας στην Φωκίωνος Νέγρη, πηγαίνοντας στα σινεμά της Πατησίων. Τα καλοκαίρια πηγαίναμε στη Γλυφάδα -οπότε είχα μια βιωματική σχέση με την περιοχή. Εκείνα τα χρόνια πολλές οικογένειες νοίκιαζαν την σεζόν ένα σπιτάκι με στοιχειώδεις ανέσεις. 
Μια δεύτερη περίοδος είναι από το 1990 ως την ευθεία των Ολυμπιακών Αγώνων: Είναι η αναγέννηση της ιδέας της πόλης και των μεγάλων έργων, όπως τα ξέρουμε. Και μαζί η ψευδαίσθηση μιας Αθήνας, διεθνούς μητρόπολης. Μας είχε παρασύρει όλους αυτό το όραμα.

Η τελευταία, τρίτη, περίοδος είναι της λεγόμενης κρίσης. Πέραν των πολιτικών μετασχηματισμών, η συμπλήρωση δεκαετίας της κρίσης, 2009-2019, αποτυπώνεται και στην όψη της πόλης, μέσα από την ερείπωση εκατοντάδων κτιρίων, την υποτονική οικονομική και οικοδομική δραστηριότητα. Σαφέστατα αυτό αποτυπώνεται στο πως οι πολίτες βλέπουν την Αθήνα. Είναι πολύ σημαντική η άυλη παράμετρος της κατανόησης της πόλης και πώς οι κάτοικοι βιώνουν την εμπειρία τους μέσα σε αυτήν. Κι αυτό ανετράπη στην διάρκεια της κρίσης και δημιούργησε πολλές υπο-ομάδες». 

«Ενα πρώτο παράδειγμα είναι οι κοινωνίες των πολιτών (Ατενίστας κλπ). Αυτή η επιθυμία συσχετισμού μέσα από κοινά ενδιαφέροντα και μαζί η επανακάλυψη της πόλης. Είδαμε μια αφύπνιση μιας μερίδας πολιτών και μια επανίδρυση της σχέσης των πολιτών με την πόλη -το ευρύτερο ιστορικό και ψυχικό περιβάλλον.
Το 2011 ίδρυσα το «Κάθε Σάββατο στην πόλη», σαν μια αυθόρμητη ανάγκη συσπείρωσης και διοχέτευσης σε ένα κοινό, δημόσιο χώρο. Η ομάδα δημιουργήθηκε στο Facebook και τον Ιανουάριο του ΄12 αποτόλμησα μια φυσική συνάντηση, στην Κολοκτρώνη 9. Εντυπωσιάστηκα από την προσέλευση -ήρθαν 350 άτομα. Από τότε και για περίπου τέσσερα χρόνια  κάναμε κοινές συναντήσεις και δράσεις μέσα την πόλη. Ετσι απέκτησα μια βιωματική σχέση. Πολίτες από διάφορα περιβάλλοντα, μορφωτικά επίπεδα και εμπειρία ζωής, προσήλθαν σε έναν κοινό τόπο για να βιώσουν κάτι ταυτόχρονα και να αποκτήσουν μια εμπειρία στο άστυ. Πολύ ενδιαφέρον. 
Αυτό ατόνισε μέσα στα χρόνια. Εγώ αποσύρθηκα σε ό,τι αφορά στην διοργάνωση των εκδηλώσεων, γιατί η ομάδα έφτασε τα 35.000 μέλη και ήθελε μια άλλου τύπου διαχείριση. Και από την άλλη κάποια πράγματα ολοκληρώνουν έναν κύκλο -δεν μπορείς να βιάσεις την ύπαρξη ενός φαινομένου, εάν αυτό έχει ολοκληρώσει την αποστολή του».
 

Οι γειτονιές και η κρίση

«Νομίζω ότι μπορεί κανείς να χωρίσει την Αθήνα σε 2-3 περιοχές, ανάλογα με την επίπτωση της κρίσης. Αυτή που κάπως διασώθηκε είναι το Παγκράτι και η περιοχή γύρω από το Μέγαρο Μουσικής. Ο άξονας από το Σύνταγμα ως τον Πύργο Αθηνών, θα έλεγα ότι “διασώθηκε” από την αρνητική επίδραση της κρίσης. Σε αρνητική αντιδιαστολή είναι ο άξονας της Πατησίων και της Αχαρνών, της Γ΄Σεπτεμβρίου και της Αριστοτέλους, και όλης αυτής της ιστορικής αστικής γειτονιάς που σαφέστατα βυθίστηκε στην κρίση -ιδίως προς την Αχαρνών, τον Αγιο Πανελεήμονα. Υπάρχουν τώρα και οι ενδιάμεσες καταστάσεις, όπως είναι το Θησείο, οι Αμπελόκηποι». 

Που κατοικεί η παλιά Αθήνα; 

«Συνεχίζω να κάνω αναγνωριστικούς περιπάτους σε όλες τις ιστορικές συνοικίες της Αθήνας, βλέπω πολλά κατάλοιπα της παλιάς μορφής της πόλης. Πέρα από τα αυτονόητα που βρίσκει κανείς στο κέντρο, Ψυρρή, Πλάκα, ενδιαφέρον έχει για μένα -και ομολογώ ότι ήταν μια προσωπική ανακάλυψη, οι παλιές γειτονιές, όπως ο Κολωνός, κι ακόμα ο Βοτανικός, το Μεταξουργείο, το Ρουφ, πίσω από το Μουσείο Μπενάκη της Πειραιώς, την Ακαδημία Πλάτωνος. Είναι οι παλιές, εργατικές, μικροαστικές συνοικίες, οι οποίες δυστυχώς καταστράφηκαν άτσαλα, με κακής ποιότητας συχνά, νέες οικοδομές μετά το ΄80 και το ΄90. Παρ΄όλα αυτά διατηρούν κάποιες νησίδες εξαιρετικά ενδιαφέρουσες που θα έπρεπε, έστω κάποια δείγματα, να διατηρηθούν. Βλέπω, και είναι πολύ συγκινητικό, ότι σ΄αυτές τις γειτονιές, κάποιες ενδιαφέρουσες παρεμβάσεις, μας δείχνουν πώς θα μπορούσαν αυτά τα σπίτια να αξιοποιηθούν και να επανέλθουν προς όφελος όλων. 
Στην Ακαδημία Πλάτωνος και στον Κολωνό βλέπει κανείς το παλήμψιστο της Αθήνας, την αρχαία τοπιογραφία και την στρωματογραφία, με ένα θεαματικό τρόπο».

Τρεις βόλτες - τρεις προτάσεις

«Πρώτη βόλτα, στην Ακαδημία Πλάτωνος: Ξεκινώντας από την Λένορμαν, μπορεί να παρκάρει κανείς στις παρυφές του πάρκου της Ακαδημίας Πλάτωνος, το οποίο είναι συμπαθητικό, όχι ιδιαίτερα περιποιημένο αλλά αρκετά διαμορφωμένο. Δίνει την αίσθηση της εξοχής. Η βόλτα γίνεται περιμετρικά του πάρκου, έχοντας κατά νου τον κεντρικό δρόμο, την Πλάτωνος. Κινούμενος κανείς εγκάρσια στα στενά, θα δει τις στρώσεις της παλιάς γειτονιάς, δηλαδή τις ψηλές πολυκατοικίες του 2000 δίπλα στα χαμόσπιτα του 1910 και μερικά σπιτάκια του Μεσοπολέμου. 

Δεύτερη βόλτα κάτω από την Κωνσταντινουπόλεως: Αφού περάσει κανείς τις γραμμές του τραίνου, θα οδηγηθεί στην οδό Καστοριάς και θα παρκάρει. Μετά ξεκινά το περπάτημα γύρω-γύρω προς τον πεζόδρομο της οδού Πέλλης. Εκεί γύρω θα παρατηρήσει κανείς ορισμένα σκηνικά, σχεδόν Τσαρουχικά, ανάμεσα σε μονοόροφα νεοκλασικά που έχουν απομείνει, σε παλιά εργαστήρια και βουλκανιζατέρ, σε άχαρες πολυκατοικίες αλλά και σε μικρές αναμορφώσεις παλαιών σπιτιών. Ενα παλήμψιστο και μια διαφοροποίηση, μαζί με το πολύχρωμο τοπίο των κατοίκων.

Τρίτη βόλτα, από την Πλατεία Βικτωρίας προς τον Αγιο Παντελεήμονα και στα στενά γύρω από την Μιχαήλ Βόδα. Είναι ένας από τους ωραιότερους δρόμους, κάποτε της μεσοαστικής τάξης, σήμερα με τον θόλο από το πράσινο από τις παλιές ακακίες. Εκεί βλέπει κανείς μια πραγματικότητα κοινωνικής συμβίωσης στην Αχαρνών, με τις πολλές διαφορετικές ομάδες. Δεν ένοιωσα ποτέ απειλούμενος σ΄αυτές τις γειτονιές. Χρειάζεται βέβαια μια διόρθωση από την πλευρά της πολιτείας σε ό,τι αφορά στις υποδομές και σίγουρα μια βοήθεια στους μόνιμους κατοίκους. Είναι μια παραμελημένη περιοχή.
Ο χάρτης της Αθήνας είναι πολυμορφικός, και όχι σταθερός. Κι αυτό έχει την γοητεία του. Η πόλη μεταβάλλεται».

Ομορφη Αθήνα...

«Είμαι τόσο βαθιά συνδεδεμένος συναισθηματικά με την πόλη μου που μου είναι δύσκολο να απαντήσω στο ερώτημα αν είναι όμορφη. Θεωρώ ότι με την συστηματική ανακάλυψη της Αθήνας ή καλύτερα με την διαρκή γνωριμία μου μαζί της, έχω μεταβάλει λίγο το κριτήριό μου περί ομορφιάς. Εχω διευρύνει την ερμηνεία της αισθητικής. Πολλές φορές έχω σταθεί μπροστά σε μια πολυκατοικία του ΄70, που αντικειμενικά δεν υπηρετεί το αξίωμα της αισθητικής, αλλά έχω νοιώσει ακόμα και συγκίνηση, γιατί μου είναι τόσο οικείο το θέαμα που μου ανακαλεί συνειρμούς και συναισθήματα.
Με στεναχωρεί η υποχώρηση του περιπτέρου από το αθηναϊκό τοπίο. Και δεν καταλαβαίνω γιατί έχει δεχτεί τέτοια επίθεση. Μου κάνει εντύπωση που έχουν ξηλωθεί πολλά περίπτερα, και πώς αυτό το τόσο όμορφο κίτρινο ξύλινο κιόσκι δεν έχει αναπαραχθεί ενώ γίνονται κάποιες αισθητικές υπερβολές προς το χειρότερο, με τα νέα περίπτερα. 
Μακρυγιάννη, Θησείο, Φιλοπάππου, διασώζει μεγάλη ομορφιά, σε συνδυασμό με όλη την αρχαία τοπιογραφία, η οποία είναι ανάγλυφη με τους αρχαίους λόφους και την θέαση προς την Ακρόπολη». 

«Για έναν που θέλει να γνωρίσει την ιστορική διαστρωμάτωση της Αθήνας στους νεώτερους χρόνους, πού κινήθηκε η αστική τάξη δηλαδή, θα έλεγα ότι το Πεδίο του Αρεως ως την Πλατεία Βικτωρίας, μαζί με το Πολυτεχνείο, το Μουσείο, είναι ενδεικτική βόλτα. Μιλάμε για την περίοδο 1910-1970. 
Η μεταβολή της πόλης έρχεται ως αποτέλεσμα της μαζικής εξόδου των Αθηναίων, που ολοκληρώθηκε την δεκαετία του ΄80. Αιτίες της ήταν το νέφος και η απίστευτη κίνηση στους δρόμους. Δεν είχαν ακόμα αναπτυχθεί τα προάστια. Επιδεινώθηκε η ποιότητα ζωής τους, έφυγαν προς τα προάστια και το κενό γέμισε από ανθρώπους που έρχονταν από τις άλλες πόλεις της Ελλάδας. Παρατηρήθηκε μια πληθισμιακή μεταβολή. Σήμερα θα έλεγα ότι τα παιδιά και τα εγγόνια αυτών των ανθρώπων είναι όμως πια Αθηναίοι....»

«Μια παιδική μου μνήμη δείχνει πόσο συνεκτική ήταν η κοινωνική συνοχή τότε: Στην Πατησίων, στον δρόμο όλα τα παιδιά ήταν σαν και σένα, οι μαμάδες ήταν σαν την μαμά σου. Ισως γιατί τότε ήταν πιο επαρχιακή η Αθήνα και λιγότερο Μητρόπολη, αλλά είχε μια ενότητα ανάμεσα στις όποιες κοινωνικές διαφοροποιήσεις. Οι πολυκατοικίες είχαν θυρωρό -και παίζαμε μαζί όλα τα παιδιά, και τα παιδιά του θυρωρού.

Θεωρώ ότι υπάρχει μια τεράστια ποικιλία στην Αθήνα, παρ΄ότι όταν την σκέφτεσαι, σκέφτεσαι ένα ενοποιητικό στοιχείο που είναι η μεταπολεμική πολυκατοικία, μια αύρα μεσοπολέμου και τα νεοκλασικά, για να το πω πολύ χοντρικά. Κατά την γνώμη μου, αυτό που πρέπει να κάνει η Αθήνα και δεν το έχει κάνει ακόμα, είναι να επικοινωνήσει την αρχιτεκτονική της πολυμορφία. Προβάλλοντας ως πλεονέκτημα ότι είναι μια πολη του 20ου αιώνα. Ενσωματώνει την διαδρομή 1900-2000 με πληρότητα. Η Αθήνα έχει πολύ έντονο το αποτύπωμα του mid-century style, όπως λένε διεθνώς. Αν τυλίξεις τον μοντερνισμό του ΄50-΄60, μαζί με τα έπιπλα και το design της εποχής, και τα βάλεις μέσα σε μία νέα ταυτότητα, είναι κάτι πολύ ελκυστικό. Συν τον ωραίο μεσοπόλεμο, τα Bauhaus και τον μοντερνισμό. Η Αθήνα έχει τεράστιες δυνατότητες». 

«Και μια πρόταση σε όποιον ασχολείται με την Αθήνα: Να τακτοποιηθεί το θέμα της ταράτσας. Κι αυτό μπορεί να γίνει μέσα σε λίγα χρόνια (σ.σ. Ευτυχώς ο νέος δήμαρχος της πόλης κάλεσε και τον Νίκο Βατόπουλο για να ακούσει τις σκέψεις του γύρω από την Αθήνα). 
Τέλος, θα έλεγα ότι δύο λεωφόροι, της Βασιλίσσης Σοφίας και της Λιοσίων, τις οποίες αγαπώ ιδιαιτέρως, αυθεντικές, αλληλοσυμπληρώνουν την πραγματικότητα της Αθήνας. Η πρώτη συμπυκνώνει το όραμα της αστικής τάξης και η δεύτερη, μια λαϊκή αποτύπωση ζωής, όπου σήμερα με συγκινεί η ποίηση που βγάζει το ερείπιο και η εγκατάλειψη -με αυτά τα παλιά βουλκανιζατέρ και τα συνεργεία, εικόνες που έχουν βγει από διηγήματα του Ιωάννου, πίνακες του Τσαρούχη και ασπρόμαυρες ελληνικές ταινίες». 

Ο Νίκος Βατόπουλος και το βιβλίο του Περπατώντας στην Αθήνα (σσ. κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο) τιμήθηκαν με το βραβείο στην κατηγορία Non- fiction στα Βραβεία Βιβλίου Public 2019.